Tekst w przekładzie Biblii Tysiąclecia (wyd. V)
2,1 Gdy zaś Jezus narodził się w Betlejem w Judei za panowania króla Heroda, oto mędrcy ze Wschodu przybyli do Jerozolimy 2 i pytali: «Gdzie jest nowo narodzony Król żydowski? Ujrzeliśmy bowiem jego gwiazdę na Wschodzie i przybyliśmy oddać Mu pokłon». 3 Skoro to usłyszał król Herod, przeraził się, a z nim cała Jerozolima. 4 Zebrał więc wszystkich arcykapłanów i uczonych ludu i wypytywał ich, gdzie ma się narodzić Mesjasz. 5 Ci mu odpowiedzieli: «W Betlejem judzkim, bo tak zostało napisane przez Proroka:
6 A ty, Betlejem, ziemio Judy, nie jesteś zgoła najlichsze spośród głównych miast Judy, albowiem z ciebie wyjdzie władca, który będzie pasterzem ludu mego, Izraela».
7 Wtedy Herod przywołał potajemnie mędrców i wypytał ich dokładnie o czas ukazania się gwiazdy. 8 A kierując ich do Betlejem, rzekł: «Udajcie się tam i wypytujcie starannie o Dziecię, a gdy je znajdziecie, donieście mi, abym i ja mógł pójść i oddać mu pokłon». 9 Oni zaś wysłuchawszy króla, ruszyli w drogę. A oto gwiazda, którą widzieli na Wschodzie, postępowała przed nimi, aż przyszła i zatrzymała się nad miejscem, gdzie było Dziecię. 10 Gdy ujrzeli gwiazdę, bardzo się uradowali. 11 Weszli do domu i zobaczyli Dziecię z Matką Jego, Maryją; padli na twarz i oddali Mu pokłon. I otworzywszy swe skarby, ofiarowali Mu dary: złoto, kadzidło i mirrę. 12 A otrzymawszy we śnie nakaz, żeby nie wracali do Heroda, inną drogą udali się z powrotem do swojego kraju.
Krytyka tekstu
A. Kontekst i kompozycja
Drugi rozdział Ewangelii według św. Mateusza, który opowiada o przyjęciu i odrzuceniu Jezusa, otwiera perykopa o pokłonie Mędrców ze Wschodu. Składa się ona z dwóch zasadniczych części, a mianowicie z opisu spotkania przybyszów z nieprawdziwym królem Herodem (ww.3-9) w Jerozolimie oraz z prawdziwym Królem, nowo narodzonym Jezusem w Betlejem (ww.9b-12). Bardziej szczegółowo struktura opowiadania przedstawia się następująco:
- wprowadzenie (w. 1a), informujące o chronologii opowiadanych wydarzeń;
- przybycie Mędrców do Jerozolimy (ww. 1b-3), poszukiwanie nowo narodzonego króla, informacja o gwieździe, przerażenie Heroda i całej Jerozolimy;
- Narada u Heroda (ww. 4-6), zebranie najwyższych kapłanów i uczonych ludu, określenie miejsca narodzenia Mesjasza w świetle proroctw Starego Testamentu;
- Herod i Mędrcy (ww. 7-8), wysłanie Mędrców do Betlejem i deklaracja ze strony Heroda, że sam też chce oddać pokłon nowo narodzonemu Dziecięciu;
- Mędrcy w Betlejem (ww. 9-11), prowadzenie przez gwiazdę, odnalezienie małego Jezusa, oddanie mu pokłon i złożenie darów;
- zakończenie (w. 12), powrót Mędrców do ich ojczyzny bez spotkania z Herodem
B. Gatunek literacki
Gatunek literacki określa się jako ewangelię dzieciństwa (J. Kudasiewicz). Autor wyjaśnia historyczne fakty, które zna z tradycji świadków skupionych wokół Matki Jezusa (narodzenie Jezusa w Betlejem za czasów króla Heroda, późniejsze odrzucenie Jezusa przez część Izraela oraz coraz szersze przyjmowanie Go przez pogan) w świetle Starego Testamentu i w świetle świadectwa całego życia, śmierci i zmartwychwstania Jezusa jako Mesjasza (Chrystusa) i Syna Bożego. Przywołując motywy starotestamentowe (gwiazda, dary, wędrówka pogan do Jezusa) odpowiada także na pytanie o tożsamość nowo narodzonego Dziecka, tworząc swoistego rodzaju portret Jezusa, który jest wyjątkowy w swoim bogactwie i zwięzłości.
Orędzie teologiczne
- Na początku Mateusz informuje czytelnika, że zgodnie z zapowiedzią daną Józefowi (1,18-23) Maryja porodziła Syna, któremu on nadał imię Jezus (1,25), a było to w Betlejem judzkim za panowania Heroda (2,1). Uściślenie, że miało to miejsce w Betlejem w Judzie jest ważne dla odróżnienia od drugiej miejscowości o tej samej nazwie: Betlejem w ziemi Zabulona w Galilei (Joz 19,15). Herod Wielki zmarł w 4 r. przed Chr. Skoro Jezus urodził się za jego panowania, to musiało to być krótko przedtem pomiędzy 7 a 4 r. przed Chr.
- Ewangelista określa Mędrców słowem „magowie”, co wskazuje na ich przynależność do warstwy kapłańskiej w Persji. Termin ten, zwłaszcza w okresie hellenistycznym, stosowano także w odniesieniu do teologów, filozofów, wschodnich uczonych, astrologów – dzisiaj powiedzielibyśmy: świata nauki i kultury. Filon Aleksandryjski nazywał „magiem” Balaama, pogańskiego proroka, który natchniony przez Ducha Bożego, zapowiedział gwiazdę wschodzącą nad Izraelem (Lb 24,17), utożsamianą czasami z osobą Mesjasza. Mędrcy to poganie, którzy pozwolili się poprowadzić tajemniczemu Światłu z nieba (symbolizowanemu przez gwiazdę). Przywiodło ono ich do Jerozolimy. To był początek ich drogi ku Bogu, który w Jezusie pozwala znaleźć się każdemu człowiekowi – ze wszystkich ludów, narodów i języków (pr. Ap 7,9).
- Przybysze ze Wschodu udali się najpierw do Jerozolimy do pałacu Heroda, być może przekonani, że tam właśnie odnajdą nowo narodzonego króla żydowskiego. Jednak zamiast radości z narodzenia prawdziwego potomka królewskiego, spotkali przerażonego Heroda. Nie był on prawdziwym królem żydowskim, gdyż nie pochodził z dynastii Dawidowej. Zainteresowany poznaniem miejsca narodzenia oczekiwanego Mesjasza zwołał najwyższych kapłanów i uczonych, aby zasięgnąć rady i skorzystać z ich wiedzy.
- Doradcy królewscy bez problemu podali prawdziwą odpowiedź. Zgodnie z proroctwami (Mi 5,1 oraz 2 Sm 5,2) Mesjasz narodzi się w Betlejem. W świetle Pisma objawia się prawdziwa tożsamość Jezusa, w którym zapowiedzi prorockie się wypełniły: narodzony w Betlejem judzkim Jezus jest Mesjaszem, Władcą, Pasterzem Izraela – jako Ludu Bożego i Ludu Przymierza.
- Mędrcy potrzebowali pouczenia ze strony uczonych żydowskich, którzy doskonale znali proroctwa (w tym kontekście oczywista była wyższość narodu wybranego nad poganami). Jednak wiedza uczonych żydowskich nie poprowadziła ich we właściwym celu. Podczas gdy Mędrcy – poganie – wsparci tajemniczym Światłem z nieba i Światłem bijącym z proroctw Starego Testamentu znaleźli Mesjasza i oddali Mu hołd, oni pozostali w Jerozolimie. Znali Pisma, ale sama wiedza nie wystarczyła. Mimo że poznali prawdę, pozostali od niej daleko.
- Zaniepokojony Herod wypytał Mędrców o czas pojawienia się gwiazdy, aby określić wiek Dziecka. Następnie odprawił ich do Betlejem, prosząc, aby powiadomili go, gdy odnajdą Mesjasza, aby i on mógł udać się do Miasta Dawidowego i oddać pokłon nowo narodzonemu królowi. Herod nie był jednak szczery, ale obłudny i przewrotny. Posłużył się kłamstwem. Aby ratować swoją pozycję, którą uznał za zagrożoną, postanowił zabić Mesjasza i chciał wciągnąć w swój przebiegły plan niczego nieświadomych Mędrców.
- Mędrcy ruszyli w drogę. Gwiazda Mesjasza im towarzyszyła i zaprowadziła ich do Betlejem, oddalonego o kilka kilometrów od Jerozolimy, wskazując miejsce, gdzie był Jezus. Kiedy weszli do domu, zobaczyli Dziecię wraz z Maryją. Upadli na twarz i oddali pokłon Jezusowi. Gest ten wskazuje wyraźnie na godność Jezusa jako Syna Bożego (1,21; 2,15), Syna Dawida i Mesjasza (1,1) i Emmanuela (1,23). Następnie ofiarowali Mu trzy kosztowne dary: złoto, kadzidło i mirrę. Często rozumiane są one symbolicznie jako wyrażające potrójną tożsamość Chrystusa: złoto wskazuje na Jezusa jako niosącego zbawienie Mesjasza–Króla, czyli najwyższego Pasterza Ludu Bożego, kadzidło na Jego Boskość i zarazem godność Najwyższego Kapłana wznoszącego do nieba zbawiające lud modlitwy symbolizowane przez miłą woń unoszącą się ku niebu, zaś mirra wskazuje na Jego człowieczeństwo i jest zapowiedzią Jego zbawczej śmierci. Te trzy złożone dary stały się podstawą powstania późniejszej, jakkolwiek czcigodnej i szanowanej w Kościele tradycji o trzech Mędrcach, których zaczęto nazywać także królami, nadając im imiona: Kacper, Melchior i Baltazar. Warto zauważyć, że tekst Ewangelii w żaden sposób nie precyzuje ani ich liczby ani nie podaje ich imion, natomiast mocno podkreśla dary i ich symbolikę.
- Magowie wrócili „inną drogą”, czyli nie tą samą, na której szukali nowo narodzonego króla, ale tą, na której znaleźli Pana i Mesjasza. Ostatecznie, składając Mu dary zaczęli w Niego wierzyć. Dzięki tej wierze to On sam stał się ich „Drogą, Prawdą i Życiem” (J 14,6). Tę „Nową Prawdę i nowe Życie” związane z nowonarodzonym Królu w Betlejem zabrali ze sobą i zanieśli do ojczystej ziemi.
Ojcowie Kościoła
„Złoto, kadzidło i mirra mogą być także rozumiane inaczej. Przez złoto bowiem oznaczona jest mądrość […]. Przez kadzidło zaś, które zapala się Bogu, wyrażona jest moc modlitwy […]. Przez mirrę z kolei dana jest figura uśmiercenia naszego ciała […]. Narodzonemu więc Królowi złoto ofiarujemy, jeśli błyszczymy przed Jego obliczem, odbijając jasność niebieskiej mądrości. Kadzidło ofiarujemy, jeśli przez święte oddanie modlitwom spalamy na ołtarzu serca myślenie cielesne […]. Mirrę ofiarujemy, jeśli przez wstrzemięźliwość uśmiercamy występki ciała […] i zachowujemy to śmiertelne ciało od zgnilizny rozpusty”, Grzegorz Wielki, Homilie na Ewangelie X,6.
Inne wypowiedzi Ojców Kościoła można znaleźć na stronie:
https://www.liturgia.pl/wschod-da-swiatlo-wysokosci-ojcowie-kosciola-o-epifanii/
Kultura i sztuka
Znany jest kult Mędrców, zwłaszcza w Mediolanie, a potem w Kolonii, gdzie do dziś w katedrze można podziwiać relikwiarz Trzech Króli:
Fot. Welleschik – Praca własna, CC BY-SA 3.0
W ikonografii pokłon Mędrców cieszył się niesłabnącym powodzeniem od czasów sztuki wczesnochrześcijańskiej (malarstwo katakumbowe) poprzez mozaiki (Rawenna), sarkofagi, po liczne przykłady malarstwa wszystkich epok. Trzej Królowie stali się także nieodzowną częścią ikonografii Bożego Narodzenia, także w sztuce ludowej, zwłaszcza popularnych jasełkach.
https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Medrcy-ze-Wschodu;3940312.html
Motyw ten powraca także w muzyce, literaturze i poezji. Antologia polskiej poezji o Trzech Królach znajduje się w: K. Wójtowicz, Za przewodem gwiazdy. Zamyślenia nad perykopą o Mędrcach ze Wschodu, Kraków 2003, s. 101-162.
Życie i nauczanie Kościoła
KKK 528 Objawienie (Epifania) jest ukazaniem się Jezusa jako Mesjasza Izraela, Syna Bożego i Zbawiciela świata. Wraz z chrztem Jezusa w Jordanie i godami w Kanie celebruje się w tym dniu pokłon oddany Jezusowi przez "mędrców" przybyłych ze Wschodu. W tych "mędrcach", reprezentantach wyznawców sąsiednich religii pogańskich, Ewangelia widzi pierwociny narodów, które przyjmują Dobrą Nowinę zbawienia przez Wcielenie. Przybycie mędrców do Jerozolimy, by "oddać [Królowi żydowskiemu] pokłon", pokazuje, że szukają oni w Izraelu, w mesjańskim świetle gwiazdy Dawida, Tego, który będzie Królem narodów. Ich przybycie oznacza, że poganie tylko wtedy mogą odkryć Jezusa i wielbić Go jako Syna Bożego i Zbawiciela świata, gdy zwrócą się do Żydów i przyjmą od nich obietnicę mesjańską, która jest zawarta w Starym Testamencie. Objawienie (Epifania) ukazuje, że "wielu pogan wchodzi do rodziny patriarchów" i uzyskuje godność izraelską (israeliticam dignitas).
Refleksja i modlitwa
Mędrcy ze Wschodu wyruszyli w nieznaną drogę za gwiazdą i w Betlejem znaleźli Króla Wieków. Temu, który objawił się światu jako prawdziwy Bóg i Człowiek, oczekiwany Mesjasz Izraela, oddali pokłoni i złożyli swoje cenne dary.
Ten sam Chrystus objawia się dzisiaj także nam w Kościele, swoim Słowie i sakramentach. Jest obecny w braciach.
Podejmijmy wysiłek, by pielęgnować w nas pragnienie pobudzające rozum do poszukiwania, które prowadzi do wiary. Niech Pismo Święte będzie światłem dla rozumu i pokarmem dla wiary, abyśmy mogli oddawać pokłon Jezusowi jako jedynemu Panu naszego życia. Składajmy Mu w szczerej ofierze to, co posiadamy (złoto), to czego pragniemy (kadzidło) i to kim jesteśmy (mirra). Zapraszajmy Go stale do naszego życia i pozwólmy się prowadzić.
Lektura poszerzająca:
K. Mielcarek, Motyw gwiazdy w Ewangelii według św. Mateusza (2,1-12), „Verbum Vitae” 29 (2016) 175-197. (tekst)
A.J. Najda, Święto Trzech Króli w Biblii i tradycji Kościoła, „Studia nad Rodziną” 16 (2012) 1-2(30-31) 391-402. (tekst)
Opracował: ks. dr hab. Paweł Podeszwa
